اذان و مناجات در دستگاه های موسیقی ایرانی

امروزه اذان و مناجات آهنگین در ناخودآگاه جمعی ایرانیان با احساسات ناب مذهبی و عرفانی در هم آمیخته است.

اما در واقع وجهه آهنگین و موسیقیایی مناجات اسلامی هنریست که در مطلع اسلام وجود نداشته و پس از اسلام آوردن ایرانیان به تدریج به آن افزوده شده است.

تورج نگهبان، ترانه سرا و پژوهشگر موسیقی ایرانی در این خصوص می گوید: "بعد از استیلای اسلام بر ایران، به مدت دو قرن در حوزه های هنری سکوت حکمفرما بود اما رفته رفته به همت عرفا موسیقی بار دیگر به طرق مختلف ظهور و بروز یافت. در ادامه این روند، ابو نصر فارابی موسیقی الکبیر را نوشت و عملا ً به موسیقی نظم و دستوری جدید داد."

در متون و آثار تاریخی متعدد به نقش و تاثیر هنرمندان ایرانی در پروراندن سنت موسیقیایی جهان اسلام اشاره شده است.

محمود خوشنام، نویسنده و پژوهشگر موسیقی ایرانی می گوید: "نه تنها اذان، هر کار موسیقیایی که قبل از تسخیر ایران در بین اعراب وجود داشته، عموما ً کارهای بسیار ساده ای بوده که از دوران جاهلیت مایه می گرفته. با نفوذ سنت موسیقی باربدی ایران پیش از اسلام به فرهنگ عرب، موسیقی عرب زیر این نفوذ و تاثیر پرورده تر می شود . در کتاب معروف ابوالفرج اصفهانی که یکی از معتبرترین منابع عربی درباره ترانه های موجود در قرنهای دوم و سوم هجری محسوب می شود، از ۳۳۰ ترانه سرای عرب نام برده شده که نود تن از آنها یا ایرانی هستند یا ایرانی تبار."

ارتباط موسیقی و مذهب در ایران بر عکس تصورات رایج، ارتباطی دوجانبه و با منافع متقابل بوده است.

محمود خوشنام در این باب می گوید: "آداب و مراسم مذهبی از جمله اذان وقتی با موسیقی خوب پیوند می خورد طبیعا ً جذابیت بیشتری پیدا می کند و از طرف دیگر موسیقی ایرانی نیز که شدیدا ً گرفتار بن بستها و راهبندانهای مذهبی بوده، با توسل به اذان یا مراسم دیگر مذهبی مثل تعزیه، مناجات و روضه خوانی توانسته خودش را از محدوده تحریم تا حدی خارج کند و استواری و استقامتی بیابد."

برغم آمیختگی تاریخی موسیقی ایرانی با مناجات اسلامی در ایران، با پیروزی انقلاب اسلامی حتی این حوزه نیز از بغض برخی قشریون انقلابی در امان نماند.

مسعود بهنود، روزنامه نگار در خصوص آن سالها می گوید: "در ماه ها و روزها و حتی سال اول بعد از انقلاب، فضای تند تخریب و خشونت انقلابی حتی در حوزه صدا و موسیقی نیز حاکم شده بود. از جمله آنکه فردی در رادیو به مسئولیت رسیده بود که معتقد بود که هرآنچه یادآور گذشته است یابد پاک کرد و پخش نکرد. حتی اذان موذن زاده اردبیلی که یکی از آثار موسیقی مذهبی ایران است نیز در پشت این دیوار بلند محصور شد و حدود یک سالی از رادیو پخش نمی شد."

چندی نگذشت که آتش عداوت قشریون دامنگیر مداحان دوران گذشته و اهالی موسیقی شد.

نسل جوان امروز کمتر ممکن است سید جواد ذبیحی را به خاطر بیاورند، اما در بین بزرگترها، ذبیحی به عنوان صدای آشنای سفره افطار و سحر در خاطره ها مانده است.

علی رضا نوریزاده در آن زمان در روزنامه اطلاعات کار می کرد و در خصوص ماجرای ترور ذبیحی می گوید: "هر چند گفته می شد ذبیحی با رژیم گذشته ارتباطاتی داشته، اما او از جانب بسیاری از روحانیون مهم حمایت می شد، در نتیجه وقتی خبر قتل او در روزنامه به دستم رسید، کاملا ً غیر مترقبه بود. با دادگاه انقلاب تماس گرفتم آنها ابراز بی اطلاعی کردند. عصر آن روز نامه ای گروهی به نام شاهین به روزنامه رسید که در آن مسئولیت ترور آقای ذبیحی را به عهده گرفته بودند."

محسن سازگارا به فاصله کمی از پیروزی انقلاب مدیریت تولید برنامه رادیو ایران را به دست گرفت. او برخی از تندروی های اولیه را به مجاهدین خلقی نسبت می دهد که در زمان مدیریت صادق قطب زاده، زمام کار رادیو را در دست گرفته بودند.

آقای سازگارا از دست آوردهای دوران مدیریت خود به خلق اثر مناجات محمد رضا شجریان اشاره می کند که امروزه به بخشی از وسائل سفره افطار و سحر ایرانیان تبدیل شده است.

در نهایت علی رغم برخی مقاومتهای اولیه پس از انقلاب، اجرای اذان و مناجات در دستگاه های موسیقی ایرانی، امروزه در ایران به سبک غالب موذنین و قاریان تبدیل شده و از منتقدان بجز خاطره ای تاریخی، چیزی بر جای نمانده است.

از دوست خوبم هما که این مطلب را برای من ارسال کردند ممنونم. منتظر مطالب زیباشون هستم.