ریتم

موسیقى ملى و نواهاى ایرانى

موسیقى از اندیشه و احساس بشرى تراوش مى کند و بر دل مى نشیند و بر جان و تن آرامش و لذت مى بخشد. در موسیقى سه ویژگى به چشم مى خورد: نوا (ملودى)، ریتم (ضرب) و هماهنگى (هارمونى) که این پدیده و آفریده یک هنر زیبایى و خدایى است. هنرمندان راستین بر این باور و اندیشه اند که موسیقى و نواى خوش و زیبا باید هم آوا و هماهنگ با آفرینش و طبیعت باشد. چون آفرینش زیبا و دوست داشتنى است. نیاکان ما نیز بر فرزندان خود نام نیکو و موزون مى نهادند. هنرمندان گذشته از آفریدن آثار ماندگار و دلنشین در خیزش هاى ملى و آئینى نقش برجسته اى داشته اند.در ایران باستان زمانى که شاه عزم جنگ و کشورگشایى به سر داشت و از سویى فرماندهان و مردم یاراى سرپیچى از فرمان را نداشتند، در این هنگام هنرمندان و موسیقیدانان پاى در میان مى گذاشتند و با زبان ساز و نوا آهنگ مخالف مى نواختند و به اینگونه شاه را از جنگ باز مى داشتند که امروزه این آهنگ در موسیقى ایرانى با نام گوشه مخالف یاد مى شود.در بخش گاتاهاى اوستا که از کهن ترین سروده هاى جهان است، هنوز هم پیران زرتشتى ما در بامدادان با آواى ویژه اى آنها را زمزمه مى کنند. برابر نوشته تاریخ نگاران در ایران باستان موسیقى حماسى، رزمى و دینى وجود داشته است که در جشن هاى ملى و آئینى اجرا مى شد. کوروش هخامنشى در هنگام لشکرکشى با آواى بلند سرود مى خواند و سپاهیانش او را همراهى مى کردند. هوره نام سرود و ترانه هایى است که در این دوران اجرا مى شد که هنوز هم در سرزمین هاى باخترى ایران این واژه به کار برده مى شود.در دوران اشکانیان به ویژه ساسانیان موسیقى و خنیاگرى جایگاه خاصى داشت و سرپرستى به نام خرم باش داشتند، سرآمد خنیاگران و موسیقیدانان این زمان باربد، رامتین و نکیسا بودند، آهنگ یا دستان راست که امروز با نام دستگاه راست پنج گاه و گوشه هاى جامه دران، خسروانى و تخت تاقدیس یادگار همین موسیقیدانان است. یکى از ویژگى هاى نوازندگان موسیقى ایران در این است که هفت آوا یا هفت نت را از «دو تا دو» آنگونه بنوازند که در یک گام (بالا و پایین شدن دست) یا (یک دست و یک پا) جاى گیرد که این ویژگى را در موسیقى هیچ کشورى نمى توان یافت. آهنگ سازان و موسیقیدانان اروپایى تنها از دو گام ماژور و مینور کوچک و بزرگ بهره مى گیرند. هفت دستگاه موسیقى ایران شور، نوا، همایون، ماهور، سه گاه، چهارگاه و راست پنج گاه نام دارد و در کنار این هفت دستگاه پنج دستگاه آوازى یا نغمه به نام ابوعطا، دشتى، افشارى، بیات اصفهان و بیات زند (بیات ترک) وجود دارد که این ۱۲ مقام گنجینه باارزش موسیقى ایرانى است.عبدالقادر مراغى (درگذشت سال ۸۳۸ هجرى) موسیقیدان نامدار ایرانى در کتاب مقاصدالالحان خود این دوازده دستگاه را دوازده مقام یا دوازده پرده نام برده است. دستگاه هاى هفت گانه داراى گوشه هاى بسیارى است. فرصت الدوله شیرازى در کتاب بحورالالحان عدد این گوشه ها را ۲۸۰ با نام آنها نوشته است. هنرمند نامى موسیقى ایران موسى معروفى در کتاب ردیف موسیقى ایران این گوشه ها را ۴۵۲ و دکتر برکشلى در کتاب شرح ردیف موسیقى ایران به ۲۲۸ گوشه اشاره دارد.
خشک چوبى، خشک سیمى، خشک پوست‎/از کجا مى آید این آواى دوست
در بخش ساز و آواز در موسیقى ایرانى ابتدا نوازندگان آهنگ پیش درآمد را براى آمادگى نوازنده و شنونده مى نوازند سپس آهنگ درآمد که تعداد آنها به ۴ مى رسد با درآمد یک آغاز و با درآمد ۴ به پایان مى رسد. سرانجام زمان نوازندگى گوشه هاى آوازى فرا مى رسد گروهى از نوازندگان با یکى از گوشه ها دستگاه را پایان مى دهند و برخى براى زیبایى با نواختن یک ریتم و یا یک رنگ زیبا تمام مى کنند.در دستگاه هاى آوازى خوانندگان از گوشه هاى گوناگون دستگاه هاى هفت گانه استفاده مى کنند که اشاره کوتاهى به آنها داریم:
۱- ابوعطا: آوازى است بازارى و عامى (مردمى) که در سرزمین هاى عربى بیشتر به گوش مى رسد ولى این آواز در موسیقى ایرانى شکل مذهبى و عارفانه به خود مى گیرد و از گوشه هاى حجاز، غم انگیز، مثنوى، چهارباغ، دوبیتى و گوشه هاى دیگر بهره گرفته مى شود.
۲- دشتى: آوازى است چوپانى و روستایى و از گوشه هاى کوچه باغى، دیلمان، گیلکى، دشتستانى، حاجیانى و دیگر گوشه ها.
۳- افشارى: آوازى است ایرانى و شاد و از گوشه هاى آن مى توان جامه دران، کرشمه، بسته نگار و سیخى را نام برد.
۴- بیات اصفهان: بخشى از دستگاه همایون است. در این دستگاه آوازى مى شود از گوشه هاى عشاق، سوزوگداز، مثنوى، کرشمه، رازونیاز، رنگ فرح انگیز، بیات راجع و گوشه هاى دیگر نام برد.
۵- بیات ترک: عارف قزوینى موسیقیدان، آهنگساز، خواننده و ترانه سراى ملى این دستگاه آوازى را بیات زند مى نامد و گوشه هایى مانند خسروانى، جامه دران، رهاب، مهربانى و گوشه هاى دیگر با این دستگاه آوازى اجرا مى شود.پژوهشگران هنر موسیقى بر این باورند که موسیقى شرقى از ایران و موسیقى غربى از یونان سرچشمه گرفته است.
در پایان یادآور مى شوم که نقش حماسه سرایان، غزل پردازان و ترانه سرایان چون فردوسى، حافظ، خیام، باباطاهر، عارف، رهى معیرى و دیگران در ماندگارى و دلنشینى موسیقى ملى ایرانى بسیار ارزشمند و والا است، چنانچه نیک بنگریم آنان با موسیقى و ریتم موسیقایى آشنایى داشته اند.

مطلب بالا را ازروزنامه شرق به امانت گرفتم